Σκοπός του παραπάνω ερευνητικού έργου είναι η ανάδειξη γεωγραφικών και λατρευτικών δικτύων μέσα από τη μελέτη των διαδρομών των αγίων κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο (1204-1453). Πρόκειται για μια εποχή που χαρακτηρίζεται από τον δραματικό περιορισμό των εδαφών της άλλοτε κραταιάς Βυζαντινής Aυτοκρατορίας. Από τη μιά η δημιουργία, μετά το 1204, φραγκικών κρατικών μορφωμάτων στον ελλαδικό χώρο, και από την άλλη οι αλλεπάλληλες επιδρομές των Οθωμανών στη Μικρά Ασία σε συνδυασμό με τις ασφυκτικές πιέσεις που δέχονταν οι Βυζαντινοί στη Βαλκανική από τα σλαβικά κράτη, οδήγησαν στη συρρίκνωση του Βυζαντίου και στην απώλεια απολύτως ζωτικών περιοχών του. Επιπροσθέτως, κλίμα ανασφάλειας δημιούργησαν στους Βυζαντινούς οι εμφύλιοι πόλεμοι και οι σφοδρές θρησκευτικές διαμάχες (Σχίσμα Αρσενιατών, Ένωση των Εκκλησιών, Ησυχασμός) που ξέσπασαν τότε, βρίσκοντας πρόσφορο έδαφος σε μια κοινωνία με έντονη πολιτική αστάθεια, κοινωνική αβεβαιότητα και οικονομική δυσπραγία, καθώς το μεγαλύτερο μέρος του εμπορίου είχε περάσει προ πολλού στα χέρια των ιταλικών πόλεων. Η περιρρέουσα αυτή ατμόσφαιρα δεν άφησε ανεπηρέαστες, όπως ήταν άλλωστε φυσικό, τη μοναστική και εκκλησιαστική κοινότητα.

Όπως οι κάτοικοι της βυζαντινής περιφέρειας, που είχε αποκοπεί από τον βυζαντινό κορμό, κατέφευγαν σε ασφαλέστερους τόπους, ιδιαίτερα στην Κωνσταντινούπολη και τη Θεσσαλονίκη, έτσι βλέπουμε και σύγχρονους ήρωες των αγιολογικών κειμένων να αφήνουν λόγω ανασφάλειας τις μονές που διαβιούσαν ως μοναχοί και να αναζητούν νέους τόπους εγκαταβίωσης. Τα αγιολογικά κείμενα της εποχής, τα περισσότερα έργα άκρας λογιότητας, αναφέρουν τις διαδρομές των συγχρόνων τους αγίων σε τόπους που άλλοτε ανήκαν στη βυζαντινή επικράτεια. Σε τέτοιου είδους κείμενα, η συγκεκριμένη δραστηριότητα εντάσσεται στο πλαίσιο της απεικόνισης του αγιολογικού πορτραίτου του ήρωα και παρουσιάζεται ως προσκυνηματική πράξη. Ωστόσο, οι συγγραφείς αγιολογικών κειμένων ενίοτε αφηγούμενοι λεπτομέρειες από τη συνάντηση των ηρώων τους με κατοίκους της άλλοτε βυζαντινής περιφέρειας από όπου διέρχονται, ή παρέχοντας τοπογραφικές πληροφορίες για τοποθεσίες εκτός βυζαντινού χώρου, μας χαρίζουν πολύτιμο υλικό για τη μελέτη των γεωγραφικών και λατρευτικών δικτύων στη διάρκεια της ταραγμένης αυτής εποχής του ύστερου Μεσαίωνα.

Για τη διερεύνηση και τεκμηρίωση του συγκεκριμένου ερευνητικού έργου μελετήθηκαν και αποδελτιώθηκαν τα παρακάτω αγιολογικά κείμενα: 1) Ιωσήφ Καλοθέτου, Βίος πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Αθανασίου, 2) Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Καλλίστου, Βίος Γρηγορίου Σιναΐτη, 3) Μακάριου Μακρή, Εγκώμιο αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Γαβριήλ, 4) Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Φιλοθέου Κοκκίνου, Λόγος στον Γρηγόριο Παλαμά, 5) Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Φιλοθέου Κοκκίνου, Βίος Γερμανού Μαρούλη, 6) Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Φιλοθέου Κοκκίνου, Βίος Ισιδώρου πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, 7) Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Φιλοθέου Κοκκίνου, Υπόμνημα οσίου Νικοδήμου του Νέου, 8) Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Φιλοθέου Κοκκίνου, Βίος Σάβα του Νέου, 9) Νήφωνος, Βίος Μάξιμου Καυσοκαλυβίτη, 10) Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Νείλου, Λόγος στον Άνθιμο αρχιεπίσκοπο Αθηνών, 11) Ανωνύμου, Βίος Μακαρίου Μακρή, 12) Ανωνύμου, Βίος Μελετίου Γαλησιώτη, 13) Νείλου Σταυρά, Βίος Αθανασίου Μετεωρίτη, 14) Νικηφόρου Γρηγορά, Βίος Ιωάννου επισκόπου Ποντοηρακλείας, 15) Γρηγορίου, Βίος Ρωμύλου, 16) Ανωνύμου, Βίος Νήφωνος.

Κάθε δελτίο περιλαμβάνει πληροφορίες που αφορούν: 1) στα στοιχεία ταυτότητας κάθε αγίου, 2) στις ιδιότητές του, 3) στους τόπους διέλευσης και παραμονής του, 4) στις γεωγραφικές συντεταγμένες του κάθε τόπου, 5) στη διάρκεια και τη δραστηριότητα του αγίου σε κάθε τόπο, 6) στους συνοδοιπόρους του (στις περιπτώσεις που παραδίδονται σχετικές πληροφορίες), 7) στα ταξίδια και τις ενδιάμεσες διαδρομές του, 8) στις συναντήσεις του με άλλα πρόσωπα της εποχής.

Tο συγκεκριμένο ερευνητικό έργο περιλαμβάνει επίσης: α) σχολιασμό της πληροφορίας και ειδικές παρατηρήσεις σχετικά με τα αναφερόμενα από την πρωτογενή πηγή τοπωνύμια, ονόματα, χρονολογίες, ναούς και μονές, β) βιβλιογραφική τεκμηρίωση (πρωτογενείς πηγές και συμπληρωματική βιβλιογραφία), γ) παραπομπή σε σχετικά links (π.χ. Βάση Δεδομένων «Αγιολογία Ύστερης Bυζαντινής περιόδου» ΙΙΕ/ΕΙΕ).

Στο πλαίσιο του παρόντος ερευνητικού έργου ο εξωτερικός συνεργάτης Δημοσθένης Κακλαμάνος συνέταξε άρθρο με τίτλο: Remarques sur l’Éloge du patriarche de Constantinople Nil Kerameus à saint Grégoire Palamas (BHG 719). Prolégomènes en vue d’une édition critique, Βυζαντινά 33 (2014), 423-438.

ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ: Eλεωνόρα Κουντούρα Γαλάκη

ΣΥΝΕΡΓΑΤΗΣ: Δημοσθένης Κακλαμάνος