Λατρεία και οικονομία: Τα οικονομικά δίκτυα του Αγίου Όρους, 10ος-18ος αιώνας
Κρίτων Χρυσοχοΐδης
Τα μετόχια, δηλαδή ιδιοκτησίες οι οποίες σχεδόν κατά κανόνα ευρίσκοντο μακράν από τα οικοδομικά συγκροτήματα των μονών της ορθόδοξης Ανατολής, απετέλεσαν διαχρονικά καθοριστικής σημασίας θεσμό για την επιβίωση και την ανάπτυξή τους. Αυτό ίσχυσε ακόμη περισσότερο για το σύνολο των μονών του Αγίου Όρους, εφόσον η γεωλογική μορφολογία της Αθωνικής χερσονήσου δεν παρείχε τους πόρους για την επιβίωση των ιερών καθιδρυμάτων.
Ήδη από τους χρόνους της ιδρύσεώς τους, και με τη μέριμνα των κτητόρων τους, τα αγιορειτικά μοναστήρια δημιουργούν μία οικονομική ενδοχώρα εκτεινόμενη κυρίως σε όμορες ή πλησιόχωρες προς τον Άθω περιοχές. Αγροτικά στην αρχή, τα αθωνικά μετόχια επεκτείνονται ταχύτατα ήδη κατά τους βυζαντινούς χρόνους σε ευρύτερες περιοχές της Μακεδονίας, της Θράκης και εν γένει της νότιας Βαλκανικής αλλά και της Μικράς Ασίας. Δίπλα στα αγροτικά μετόχια σταδιακά θα εμφανισθούν και θα λειτουργήσουν και αστικά μετόχια στην Κωνσταντινούπολη, τη Θεσσαλονίκη αλλά και σε άλλες πόλεις της αυτοκρατορίας, ενώ παράλληλα σημαντικός αριθμός μοναστηριών έξω από τον Άθω θα προσαρτηθούν ως μετόχια σε αγιορειτικές μονές.
Παρά τις απώλειες, τις συρρικνώσεις και τις διαχειριστικές δυσκολίες που δημιουργήθηκαν ιδίως κατά τον πρώτο αιώνα της οθωμανικής κατάκτησης (15ος αιώνας), τα κάθε τύπου αθωνικά μετόχια (αγροτικά, αστικά, μονές-εξαρτήματα) επιβιώνουν. Σταδιακά, από τον 16ο αιώνα και εξής, τα ήδη υφιστάμενα από τους βυζαντινούς χρόνους σταθεροποιούνται και ανακάμπτουν, ενώ νέες σημαντικότατες κτήσεις εμφανίζονται τόσο εντός των ορίων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όσο και έξω από αυτά. Πολύ μεγάλος αριθμός από αυτά δεν ανήκουν στην κατηγορία των μεγάλων παραγωγικών αγροτικών μετοχίων που προαναφέραμε. Πρόκειται για έναν εξαιρετικά μεγάλο αριθμό ιδιοκτησιών, με μεγάλες αποκλίσεις όσον αφορά τα μεγέθη και τη χρονική τους διάρκεια, και με ευρύτατη γεωγραφική διασπορά, που η απόκτηση αλλά και η διαχείρισή τους συνδέεται άμεσα με τη δραστηριότητα αγιορειτών μοναχών οι οποίοι, κατ᾽ εντολήν της μονής τους, ταξιδεύουν σε διάφορους τόπους για συλλογή οικονομικής βοήθειας. Δηλαδή τα μετόχια αυτά συνδέονται ευθέως με τις πρακτικές της ζητείας, η οποία αναπτύχθηκε σε καίριο οικονομικό θεσμό από τις μονές του Αγίου Όρους (και όχι μόνον), με “άγραφους” αλλά σταθερούς κανόνες λειτουργίας, από τον 16ο έως τον 19ο αιώνα. Η προσάρτησή τους μπορεί να χαρακτηρισθεί ως μια «εκ των κάτω κίνηση» που εμπλέκει σε μεγάλο βαθμό τοπικές συλλογικότητες, παρά ατομικές ηγεμονικές πρωτοβουλίες. Όσον αφορά τη φύση τους διακρίνονται σε τρεις μεγάλες κατηγορίες: α. μικρές ή και μεγάλες, κάποια εποχή, μονές, β. ναούς εντός μεγάλων ή μικρών οικισμών, και γ. μικρές, αστικής φύσεως, ιδιοκτησίες.
Έτσι, από τον 10ο έως τα τέλη του 18ου αιώνα αλλά και ως τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα (οπότε συρρικνώνονται δραματικά ή εξαφανίζονται λόγω απαλλοτριώσεων ή ιστορικών περιπετειών του Ελληνισμού εκτός των συνόρων του ελληνικού κράτους), τα αγιορειτικά μετόχια συγκροτούν ένα διαχρονικό πυκνό δίκτυο παρουσίας και διακίνησης υλικών αλλά και πνευματικών αγαθών.
Οι οικονομικές παράμετροι, όχι μόνο για τις κυρίαρχες μονές αλλά και για τις τοπικές κοινωνίες πλάι στις οποίες αναπτύχθηκαν, ασφαλώς αποτελούν το κύριο χαρακτηριστικό των δικτύων των αγιορειτικών μετοχιών, εφόσον οι πάσης φύσεως δραστηριότητες που αναπτύσσουν (π. χ. αγροτική παραγωγή, εμπόριο) αποβλέπουν άμεσα στην ενίσχυση του κυρίαρχου μοναστικού ιδρύματος, αλλά και στην αναζωογόνηση της τοπικής οικονομίας. Ωστόσο, οι δυναμικές πνευματικές, πολιτισμικές, παιδευτικές ακόμη και καλλιτεχνικές σχέσεις και οσμώσεις που δημιουργήθηκαν με αγροτικούς και αστικούς πληθυσμούς κατέστησαν τα μετόχια κατεξοχήν προνομιακό χώρο επικοινωνίας της μοναστικής κοινότητας με τον «κόσμο».
Το παρόν υποέργο εντάσσεται στο πλαίσιο μιας ευρύτερης έρευνας που έχει ξεκινήσει πρόσφατα και αφορά την αποτύπωση των μετοχίων των μονών του Αγίου Όρους διαχρονικά από τον 10ο έως τον 20ό αιώνα. Η προσπάθεια έχει ακόμα αρκετό δρόμο μπροστά της, και είναι πεποίθησή μας ότι σύντομα θα είναι δυνατή μια πληρέστερη και λεπτομερέστερη αποτύπωση της εικόνας των αγιορειτικών μετοχίων.
ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΕΡΓΟΥ: Κρίτων Χρυσοχοΐδης, Διευθυντής Ερευνών ΙΙΕ/ΕΙΕ
ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ: Νίκος Μελβάνι, Μεταδιδακτορικός Ερευνητής ΙΙΕ/ΕΙΕ, Νικόλαος Λιβανός, Εξωτερικός Συνεργάτης ΙΙΕ/ΕΙΕ