ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η τέχνη του ψηφιδωτού γνώρισε μεγάλη άνθηση στις ρωμαϊκές-βυζαντινές επαρχίες της Παλαιστίνης (Πρώτη, Δευτέρα και Τρίτη) και Αραβίας (βλ. σχετικό χάρτη), περιοχή που περικλείεται στα σημερινά όρια Νότιας Συρίας, Ιορδανίας, Ισραήλ, Παλαιστινιακής Αρχής και Χερσονήσου του Σινά. Η περίοδος ακμής αυτής της τέχνης εκτείνεται από τον 4ο έως τον 8ο μεταχριστιανικό αιώνα, με κορύφωση στον 6ο. Για την εξεταζόμενη περιοχή το διάστημα αυτό αντιστοιχεί στη Βυζαντινή (324-638 μ.Χ.) και την Πρώιμη Αραβική περίοδο (638-1099 μ.Χ.), ειδικότερα την πρώτη φάση της (638-ύστερος 8ος αι. μ.Χ.), η οποία χαρακτηρίζεται από τα γεγονότα της Αραβικής κατάκτησης και την άνοδο στην εξουσία των δυναστειών των Ομεϋαδών και Αββασιδών.

Παλαιότερες αλλά και νεότερες ανασκαφικές έρευνες, ιδιαίτερα των τελευταίων τριών δεκαετιών στο χώρο αυτό, και κυρίως στην Ιορδανία, αποκάλυψαν σε θρησκευτικά (χριστιανικούς ναούς, συναγωγές) και, σε μικρότερο βαθμό, σε κοσμικά (ιδιωτικά και δημόσια) κτήρια πλήθος πλούσια διακοσμημένων ψηφιδωτών δαπέδων, ένας σημαντικός αριθμός των οποίων φέρει την υπογραφή των τεχνιτών που τα φιλοτέχνησαν, των ψηφοθετών. Οι επιγραφές, κατά κανόνα στην ελληνική γλώσσα, αναφέρονται σε 48 επώνυμους και ανώνυμους ψηφοθέτες. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι μνείες των καλλιτεχνών αυτών συνιστούν το πολυπληθέστερο και πλέον ενδιαφέρον σχετικό σύνολο σε ολόκληρη την Ανατολική Μεσόγειο (Ελλάδα, Κύπρο, Μικρά Ασία, Λίβανο, Συρία), καθώς παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες για την ταυτότητα και τη δράση τους.

Τα παραδείγματα των ενεπίγραφων ψηφιδωτών δαπέδων των επαρχιών Παλαιστίνης και Αραβίας της ύστερης αρχαιότητας που μνημονεύουν ψηφοθέτες συγκροτούν κεντρικό πλαίσιο αναφοράς του παρόντος ερευνητικού έργου, το «Δίκτυο», με φορέα του «Δικτύου» τους ίδιους τους ψηφοθέτες. Το «Δίκτυο» βασίζεται σε έναν κατάλογο ψηφοθετών, ο οποίος περιέλαβε ακόμα και εκείνους που αποκαλύφθηκαν πολύ πρόσφατα. Αντίθετα, από τον κατάλογο έχουν αποκλεισθεί, με βάση επιγραφικά και ιστορικά κριτήρια, άλλα πρόσωπα που συμμετείχαν μεν στη διαδικασία της ψήφωσης, δηλαδή της διακόσμησης των χώρων ενός κτηρίου με ψηφιδωτές συνθέσεις, αλλά με διαφορετική ιδιότητα, όπως π.χ. οι δωρητές, οι οποίοι συχνά συγχέονται με τους ψηφοθέτες.

Με βάση το πρωτεύον «Δίκτυο» των ψηφοθετών, παρουσιάζονται και τα επιμέρους δεδομένα της έρευνας που σχετίζονται με τη συγκεκριμένη κατηγορία τεχνιτών («υπο-δίκτυα»), τα οποία καλύπτουν το χρονικό, γεωγραφικό και καλλιτεχνικό εύρος της δράσης των ψηφοθετών στις επαρχίες Παλαιστίνης και Αραβίας (προέλευση και περιοχή δραστηριότητας, επαγγελματική θέση, εργαστήρια και «Σχολές», διακοσμητικά θέματα που περιβάλλουν τα σημεία των δαπέδων που φιλοξενούν τις υπογραφές των ψηφοθετών).

Υπογραμμίζεται ότι, επειδή στο παρόν έργο δίδεται ιδιαίτερη έμφαση στο επιγραφικό τεκμήριο, δηλ. στην ίδια τη μνεία του ψηφοθέτη, έχουν επέλθει κάποιες βελτιώσεις στην αρχική έκδοση ορισμένων επιγραφών, όπου αυτό κρίθηκε απαραίτητο. Επίσης, λόγω της γλωσσικής ιδιαιτερότητας που απαντά στην περιοχή, θεωρήθηκε σκόπιμο να διατηρηθεί η ορθογραφία του επιγραφικού κειμένου, ενώ σε κάποια μη διαδεδομένα ονόματα σημιτικής προέλευσης παραλείπεται ο τονισμός. Τέλος, επισημαίνεται ότι τόσο τα πλήρη επιγραφικά τεκμήρια όσο και τα δεδομένα που σχετίζονται με αυτά (όπως π.χ. τόπος εύρεσης, χρονολόγηση, εικόνες, πλήρης βιβλιογραφία), είναι προσβάσιμα μέσω της βάσης δεδομένων.

ADAJ = Annual of the Department of Antiquities of Jordan
AE = L’Année Épigraphique
ARAM = ARAM. Periodical of the ARAM Society
ArOr = Archiv orientální
BAR = Biblical Archaeology Review
BCH = Bulletin de Correspondance Hellénique
BTS = Bible et Terre Sainte
Bull.Ép. = Bulletin Épigraphique
ByzZ = Byzantinische Zeitschrift
CEFR = Cahiers de l’École française de Rome
CIIP II = Corpus Inscriptionum Iudaeae/Palaestinae. A Multi-lingual Corpus of the Inscriptions from Alexander to Muhammad, Vol. II: Caesarea and the Middle Coast 1121-2160 (W. Ameling et alii, επιμ.), Berlin και Boston (ΜΑ) 2011
CIIP III = Corpus Inscriptionum Iudaeae/Palaestinae. A Multi-lingual Corpus of the Inscriptions from Alexander to Muhammad, Vol. III: South Coast 2161-2648 (W. Ameling et alii, επιμ.), Berlin και Boston (ΜΑ) 2014
DossPar = Histoire et archéologie: Les dossiers (Paris)
ΕΑΑ = Enciclopedia dell'Arte Antica, Classica e Orientale
ΕΚΒΜΜ = Δελτίον. Ευρωπαϊκό Κέντρο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων
ErIsr = Eretz-Israel
Hadashot Arkheologiyot = Hadashot Arkheologiyot. Excavations and Surveys in Israel
Hellenica = Hellenica. Recueil d’épigraphie, de numismatique et d’antiquités grecques (L. Robert, επιμ.), Vols. I-XIII, Paris 1940-1965
IEJ = Israel Exploration Journal
IGLS = Inscriptions grecques et latines de la Syrie
JRA = Journal of Roman Archaeology
KLA = Künstlerlexikon der Antike
LA = Liber Annuus of the Studium Biblicum Franciscanum
MB = Le Monde de la Bible
MusSect = Musiva et Sectilia
PEQ = Palestine Exploration Quarterly
RA = Revue Archéologique
RB = Revue Biblique
RendPontAcc = Rendiconti della Pontificia Accademia Romana di Archeologia
SCI = Scripta Classica Israelica
SEG = Supplementum Epigraphicum Graecum
Tempora = Tempora. Annales d’histoire et d’archéologie, Université Saint-Joseph de Beyrouth
VetChr = Vetera Christiana
ZDPV = Zeitschrift des deutschen Palästina-Vereins

Α. ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ

Ασημακοπούλου-Ατζακά Π., «Παρατηρήσεις σχετικά με τους τύπους υπογραφής καλλιτεχνών και τεχνιτών στην παλαιοχριστιανική εποχή, συγκριτικά με την ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα», στο  Ἀμητός. Τιμητικός Τόμος για τον καθηγητή Μανόλη Ανδρόνικο. Μέρος πρώτο, Θεσσαλονίκη 1987, 11-43.
Ασημακοπούλου-Ατζακά Π., «Οι δωρητές στις ελληνικές αφιερωματικές επιγραφές του Ανατολικού Κράτους στην όψιμη αρχαιότητα», στο Ἁρμός. Τιμητικός τόμος στον καθηγητή Ν. Κ. Μουτσόπουλο για τα 25 χρόνια προσφοράς του στο Πανεπιστήμιο, Τόμος Α΄, Θεσσαλονίκη 1990, 227-267.
Ἀσημακοπούλου-Ἀτζακᾶ Π., Τὸ ἐπάγγελμα τοῦ ψηφοθέτη κατὰ τὴν ὄψιμη ἀρχαιότητα (3^ος-7ος  αἰ.),  Ἀθήνα 1993.
Ἀσημακοπούλου-Ἀτζακᾶ Π., Ψηφιδωτὰ δάπεδα. Προσέγγιση στὴν τέχνη τοῦ ἀρχαίου ψηφιδωτοῦ. Ἕξι κείμενα, Θεσσαλονίκη 2003.
Ἀτζακᾶ Γ., Τὸ ἐπάγγελμα τοῦ ψηφοθέτη (4ος αἰ. π.Χ. - 8ος αἰ. μ.Χ.), Ἀθήνα 2011.
Μεϊμάρης Ι.Ε. με τη συνεργασία Μακρυγιάννη Ν.Σ., Ἔρνος Κύδιμον Παλαιστινῆς Γαίης: Ἀνθολογία ἑλληνικῶν ἐπιγραφῶν Παλαιστίνης καὶ Ἀραβίας, Ἀθήνα 2008.

Β. ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ

Adams E., “The Ancient Church at Megiddo: The Discovery and an Assessment of its Significance”, The Expository Times 120.2 (2008), 62-69.
Alpi F., “Les inscriptions de l’église de ῾Ain Fattir”, RB 99 (1992), 435-439.
Applebaum S., Isaac B. και Landau Y., “Varia Epigraphica”, SCI 4 (1978), 133-159.
Applebaum S., Isaac B. και Landau Y., “Varia Epigraphica”, SCI 6 (1981-82), 98-111.
Avi-Yonah M., “Mosaic Pavements in Palestine”, QDAP 2 (1933), 26-73.
Avi-Yonah M., “Mosaic Pavements in Palestine. Second Supplement”, QDAP 3 (1934), 187-193.
Avi-Yonah M., “Mosaic Pavements in Palestine”, στο H. Katzenstein, Y. Tsafrir και M. Avi-Yonah (επιμ.), Art in Ancient Palestine. Selected Studies, Jerusalem 1981, 283-382.
Bahat D., “The Synagogue at Beth-Shean. Preliminary Report”, Qadmoniot 18.2 (1972), 55-58 (στα εβραϊκά).
Bahat D., “A Synagogue at Beth-Shean”, στο L.I. Levine (επιμ.), Ancient Synagogues Revealed, Jerusalem 1981, 82-85.
Balmelle B. και Darmon J.-P., “L’artisan-mosaïste dans l’antiquité tardive”, στο Artistes, artisans et production artistique au Moyen Age. Actes du colloque international de Rennes, 2-6 mai 1983, Vol. I. Les hommes, Paris 1986, 235-253.
Balty J., Mosaïques antiques de Syrie, Bruxelles 1977.
Balty J., “Iconographie classique et identités régionales: les mosaïques romaines de Syrie”, στο L. Kahil, C. Augé και P. Linant de Bellefonds (επιμ.), Iconographie classique et identités régionales. Paris 26 et 27 mai 1983 (BCH Supplément XIV), Athènes - Paris 1986, 395-406.
Baron R.M., “A Survey of Inscriptions Found in Israel, and Published in 1992 and 1993: Part I. Communications and Preliminary Reports; Part II. Full Publications; Part III. Suggested New Readings to        Published Inscriptions”, SCI 13 (1994), 142-162.
Barrois A., “Chronique”, RB 39 (1930), 267-275.
Baumann P., Spätantike Stifter im Heiligen Land. Darstellungen und Inschriften auf Bodenmosaiken in Kirchen, Synagogen und Privathäusern, Wiesbaden 1999.
Bowersock G.W., “Response to L. Di Segni, JRA Suppl. 49, 91-97- The Mosaic Inscription in the Nile Festival Building at Sepphoris: the House of the Daughter of the Governor Procopius (A.D. 517-18?) and her Husband Asbolius Patricius”, JRA 17 (2004), 764-766.
Bruneau P., “Les mosaïstes antiques avaient-ils des cahiers de modèles?”, RA 1984, 241-272.
Brunot A., “Les découvertes du Nébo”, BTS 188 (1977), 7-16.
Chambon A. και Strus A., “Une installation agricole byzantine à ῾Ain Fattir”, RB 99 (1992), 425-435.
Chlouveraki S. και Politis K., “The Monastery of Agios Lot, Deir Ἁin Ἁbata, Jordan”, ΕΚΒΜΜ 2 (2001), 48-59.
Cohen R., “Notes and News: Kissufim”, IEJ 27 (1977), 254-256.
Cohen R., “A Byzantine Church and Mosaic Floor near Kissufim”, Qadmoniot 45.1 (1979), 19-24 (στα εβραϊκά).
Cohen R., “The Marvelous Mosaics of Kissufim”, BAR 6.1 (1980), 16-23.
Cohen R., “A Byzantine Church and Its Mosaic Floors at Kissufim”, στο Y. Tsafrir (επιμ.), Ancient Churches   Revealed, Jerusalem 1993, 277-282.
Delivorrias A. (επιμ.), Greece and the Sea. Catalogue of the Exhibition Organized by the Greek Ministry of Culture, the Benaki Museum, the National Foundation De Nieuwe Kerk, Amsterdam, 29 Oct.-10 Dec. 1987, in Honour of Amsterdam Cultural Capital of Europe 1987, Amsterdam - Athens 1987.
Desreumaux A. και Humbert J.-B., “Les vestiges chrétiens de Khirbet es-Samra en Jordanie”, in N. Duval (επιμ.), Les églises de Jordanie et leurs mosaïques. Actes de la journée d’études organisée à l’occasion de l’inauguration de l’exposition “Mosaïques byzantines de Jordanie” au musée de la Civilisation gallo-romaine à Lyon en avril 1989 (Institut Français du Proche-Orient, Bibliothèque Archéologique et Historique 168), Beyrouth 2003, 23-34.
Di Segni L., “The Greek Inscriptions”, στο M. Piccirillo και E. Alliata (επιμ.), Mount Nebo. New Archaeological Excavations 1967-1997 (Studium Biblicum Franciscanum, Collectio Maior 27), Jerusalem 1998, 425-467.
Di Segni L., “Greek Inscriptions in the Nile Festival Building”, στο J.H. Humphrey (επιμ.), The Roman and Byzantine Near East, Vol. 3. Late-Antique Petra, Nile Festival Building at Sepphoris, Deir Qal’a Monastery, Khirbet Qana Village and Pilgrim Site, ʼAin-ʼArrub Hiding Complex and Other Studies (JRA Supplementary Series 49), Portsmouth (RI) 2002, Appendix 91-100.
Di Segni L., “Christian Epigraphy in the Holy Land: New Discoveries”, ARAM 15 (2002), 247-267.
Di Segni L., “The Mosaic Inscription in the Nile Festival Building at Sepphoris”, JRA 18 (2005), 781-784.
Di Segni L., “Varia Arabica. Greek Inscriptions from Jordan. 6. A Mosaic Inscription from el-Rashidiyah”, LA 56 (2006), 587-589.
Di Segni L., “Greek Inscriptions from the Early Northern Church at Shiloh and the Baptistery”, στο N. Carmin (επιμ.), Christians and Christianity, Vol. III. Churches and Monasteries in Samaria and Northern Judea, Jerusalem 2012, 209-218.
Di Segni L., “Greek Inscriptions from the Church at ʿAnab el-Kabir”, στο N. Carmin (επιμ.), Christians and Christianity, Vol. IV. Churches and Monasteries in Judea, Jerusalem 2012, 385-392.
Donceel-Voûte P., Les pavements des églises byzantines de Syrie et du Liban. Décor, archéologie et liturgie (Publications d’archéologie et d’histoire de l’art de l’Université Catholique de Louvain 69), Louvain-la-Neuve 1988.
Donderer D., Die Mosaizisten der Antike und ihre wirtschaftliche und soziale Stellung. Eine Quellenstudie (Erlanger Forschungen Reihe A. Geisteswissenschaften 48), Erlangen 1989.
Donderer D., Die Mosaizisten der Antike II: epigraphische Quellen-Neufunde und Nachträge (Erlanger Forschungen Reihe A. Geisteswissenschaften 116), Erlangen 2008.
Dunand M., “Nouvelles inscriptions du Djebel Druze et du Hauran”, ArOr 18.1-2 (1950), 144-164.
Dunbabin K.M.D., Mosaics of the Greek and Roman World, Cambridge 1999.
Eshel J. et alii, “Interim Report on Khirbet Yattir in Judea: A Mosque and a Monastic Church”, JRA 12 (1999), 411-422.
Eshel J., Magness J. και Shenhav E., “Khirbet Yattir, 1995-1999: Preliminary Report”, IEJ 50.3-4 (2000), 153-168.
Farioli Campanati R., “Il mosaico pavimentale d’epoca umayyade della chiesa di S. Giorgio nel Deir Al-Adas (Siria)”, στο A. Iacobini και E. Zanini (επιμ.), Arte profana e arte sacra a Bisanzio (MILION-Studi e ricerche d’arte bizantina 3), Roma 1995, 257-269.
Foerster G., “The Survival of Some Classical and Hellenistic Themes in the Iconography of Late Antiquity in Israel”, στο Πρακτικὰ τοῦ ΧΙΙ Διεθνοῦς Συνεδρίου Κλασικῆς Ἀρχαιολογίας, Ἀθήνα, 4-10 Σεπτεμβρίου 1983, Τόμος Α΄, Ἀθήνα 1985, 130-133.
Frey J.-B., Corpus Inscriptionum Iudaicarum II, Rome/Vatican City 1952.
Gatier P.-L., Inscriptions de la Jordanie, Tome 2. Région Centrale (Amman-Hesban-Madaba-Main-Dhiban) (IGLS XXI – Bibliothèque Archéologique et Historique 114), Paris 1986.
Gatier P.-L., “Les inscriptions grecques et latines de Samra et de Riḥāb”, στο J.-B Humbert και A. Desremaux (επιμ.), Fouilles de Khirbet es-Samra en Jordanie I: La voie romaine. Le cimetière. Les documents épigraphiques (Bibliothèque de l’Antiquité Tardive 1), Turnhout 1998, 359-431.
Gatier P.-L., “Mosaïques inscrites de Hit (Syrie du Sud)”, Tempora 18 (2007-2009), 59-71.
Guidoni Guidi G., “La rappresentazione dello Zodiaco sui mosaici pavimentali del Vicino Oriente”, στο R. Farioli Campanati (επιμ.), III Colloquio internazionale sul mosaico antico, Ravenna, 6-10 settembre 1980, Vol. I, Ravenna 1983, 253-262.
Hachlili R., Ancient Mosaic Pavements: Themes, Issues and Trends. Selected Studies, Leiden και Boston (ΜΑ) 2009.
Hachlili, R. Ancient Synagogues – Archaeology and Art: New Discoveries and Current Research, Leiden και Boston (ΜΑ) 2013.
Hamarneh B., “Evergetismo ecclesiastico e laico nella Giordania bizantina ed omayyade nel V-VIII secolo. Testimonianze epigrafiche”, VetChr 33 (1996), 57-75.
Hamarneh B., “Mosaici pavimentali delle chiese rurali di Nitl della Provincia Arabia”, MusSect 1 (2004), 199-215.
Humbert J.-B., “Ricerca storico-archeologica in Giordania: Khirbet es-Samra 1983”, LA 33 (1983), 416-420.
Humbert J.-B., “Chronique archéologique: Khirbet es-Samra 1981-1982”, Syria 60 (1983), 310-313.
Humbert J.-B. και Desreumaux A., “Khirbet es-Samra, la ruine sombre”, MB 35 (1984), 113-121.
Humbert J.-B., Bittar Th. και Buschhausen H., “Das byzantinische Jordanien”, στο S. Mittmann (επιμ.), Der Königsweg. 9000 Jahre Kunst und Kultur in Jordanien und Palästina (Ausstellungskatalog, Rautenstrauch-Joest-Museum, Köln, vom 3. Oktober 1987-27. März 1988; Schallaburg, Niederösterreich, April-November 1988; München, Prähistorische Staatssammlung, Januar-März 1989), Mainz am Rhein 1987, 307-340.
Humbert J.-B. et alii, “Mukheitem à Jabaliyah, un site byzantine”, στο J.-B. Humbert (επιμ.), Gaza méditerranéenne. Histoire et archéologie en Palestine, Paris 2000, 121-126.
Hunt L.A., “The Byzantine Mosaics of Jordan in Context: Remarks on Imagery, Donors and Mosaicists”, PEQ 126 (1994), 106-126.
al-Husan A., “Preliminary Results of the Archaeological Excavations at al-Mafraq, 1991-2001”, ADAJ 45 (2001), 5-14 (στα αραβικά).
al-Husan A., “Light on Recent Archaeological Discoveries in the Two Excavation Projects in Al Faddain and Rihab-Mafraq through Excavation Works Carried out from 1991 to 2001”, ADAJ 46 (2002): Juma Kareem Memorial Volume, 71-94 (στα αραβικά).
Hüttenmeister F. και Reeg G., Die antiken Synagogen in Israel, Teil 1. Die jüdischen Synagogen, Lehrhäuser und Gerichtshöfe [F. Hüttenmeister]. Teil 2. Die samaritanischen Synagogen [G. Reeg], Wiesbaden 1977.
Kahn Auktionen AG, Kunstwerke der Antike, Auktion 18. September 2009.
Kaufmann C.M., “Ausgewählte Bauinschriften und verwandte Texte, mit besonderer Berücksichtingung des Orients. Die Landkarte von Madaba: Bauinschriften in Mosaik”, Handbuch der Altchristlichen Epigraphik (Freiburg 1917), 388-444.
Levi D., Antioch Mosaic Pavements, Princeton (ΝJ) 1947.
Lifshitz B., Donateurs et fondateurs dans les synagogues juives. Répertoire des dédicaces grecques relatives à la construction et à la réfection des synagogues (Cahiers de la RB 7), Paris 1967.
Lifshitz B., “Scythopolis. L’histoire, les institutions et les cultes de la ville à l’époque hellénistique et impériale”, στο H. Temporini και W. Haase (επιμ.), Aufstieg und Niedergang der römischen Welt II, Principat 8: Politische Geschichte (Provinzen und Randvölker: Syrien, Palästina, Arabia), Berlin και New York (ΝΥ) 1977, 262-294.
Lux U., “Die Apostelkirche in Madeba”, ZDPV 84 (1968), 106-129.
Madden A.M., Corpus of Byzantine Church Mosaic Pavements from Israel and the Palestinian Territories (Colloquia Antiqua 13), Leuven 2014.
Magen Y., Peleg Y. και Sharukh I., “The Church at ʿAnab el-Kebir”, Qadmoniot 125 (2003), 47-54 (στα εβραϊκά).
Meimaris Y.E. με τη συνεργασία Kritikakou K. και Bougia P., Chronological Systems in Roman-Byzantine Palestine and Arabia. The Evidence of the Dated Greek Inscriptions (ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 17), Athens 1992.
Meimaris Y.E. και Kritikakou-Nikolaropoulou K.I., “Ch. V.11: The Greek Inscriptions”, στο K.D. Politis (επιμ.), Sanctuary of Lot at Deir Ἁin Ἁbata in Jordan. Excavations 1988-2003, Amman 2012, 393-416.
Melhem I. και al-Husan A., “΄Excavations of Khalet Issa (Sir)/Beit Idis, First Campaign 2000’ και ‘Analysis of Mosaic Inscriptions Discovered in the Excavations΄”, ADAJ 45 (2001), 33-50 (στα αραβικά).
Mouterde R.P., “Inscriptions grecques relevées par l’Institut Français de Damas”, Syria 6 (1925), 351-364.
Noth M., “Die Mosaikinschriften der Apostel-Kirche in Madeba”, ZDPV 84 (1968), 130-142.
Olszewski M.-T., “La mosaïque de “style naïf’’ de Cheikh Zouède au Sinaï”, Archeologia 53 (2002), 45-61.
Ovadiah A., Corpus of Byzantine Churches in the Holy Land, Bonn 1970.
Ovadiah A., “Mosaic Pavements Discovered in the Last Decade in Israel (1970-1980)”, στο R. Farioli Campanati (επιμ.), III Colloquio internazionale sul mosaico antico, Ravenna, 6-10 settembre 1980, vol. I, Ravenna 1983, 309-320.
Οvadiah A., “Artisans and Workshops in Ancient Mosaic Pavements in Israel”, στο M. Fano Santi (επιμ.), Studi di archeologia in onore di Gustavo Traversari, vol. II, Roma 2004, 693-715.
Ovadiah A., “Artisans and Workshops in Ancient Mosaic Pavements in Israel”, στο S. Mucznik, A. Ovadiah και Y. Turnheim (επιμ.), Art in Eretz Israel in Late Antiquity. Collectanea, Tel Aviv 2004, 85-96.
Ovadiah A. και Mucznik S., “The Mosaic Pavement of Kissufim, Israel”, στο R. Ginouvès (επιμ.), Mosaïque. Recueil d’hommages à Henri Stern, Paris 1983, 273-280.
Ovadiah R. και Ovadiah A., Hellenistic, Roman and Early Byzantine Mosaic Pavements in Israel (Bibliotheca Archaeologica 6), Roma 1987.
Piccirillo M., “Campagna archeologica nella basilica di Mosè Profeta sul Monte Nebo-Siyagha (1 luglio – 7 settembre 1976)”, LA 26 (1976), 281-318.
Piccirillo M., “New Discoveries on Mount Nebo”, ADAJ 21 (1976), 55-59 και 167-171.
Piccirillo M., “Campagne archéologique dans la basilique du Mont Nebo-Siyâgha”, RB 84 (1977), 246-253.
Piccirillo M., “I mosaici di Giordania dal I all’VIII sec. d.C.”, Il Vetro 25 (1981), 723-750.
Piccirillo M., I mosaici di Giordania dal I. all’VIII. secolo d.C., Roma 1982.
Piccirillo M., “Forty Years of Archaeological Work at Mount Nebo-Siyagha in Late Roman-Byzantine Jordan”, στο A. Hadidi (επιμ.), Studies in the History and Archaeology of Jordan I, Amman 1982, 291-300.
Piccirillo M., Studium Biblicum Franciscanum: Attività storico-archeologiche ed esegetiche (Studium Biblicum Franciscanum, Museum 5), Jerusalem 1982.
Piccirillo M., “Il mosaico bizantino di Giordania come fonte storica di un’epoca alla luce delle recenti scoperte”, στο R. Farioli Campanati (επιμ.), III Colloquio internazionale sul mosaico antico, Ravenna, 6-10 settembre 1980, vol. I, Ravenna 1983, 199-217.
Piccirillo M., “Los mosaicos de Jordania”, στο Homenaje al Prof. Martin Almagro Basch, IV, Madrid 1983, 195-223.
Piccirillo M., “La Jordanie Byzantine”, MB 35-Special Issue (1984).
Piccirillo M., “Le chiese di Quweismeh – Amman”, LA 34 (1984), 329-340.
Piccirillo M. et alii, I mosaici di Giordania. Catalogo della Mostra: Palazzo Venezia, Roma, Roma 1986.
Piccirillo M. et alii, Frühes Christentum-Byzantinische Mosaiken aus Jordanien. Ausstellungskatalog: Schallaburg, NÖ, 9.8.1986-2.11.1986; Klagenfurt, Festhalle des Städtischen Bergbaumuseums, 11.12.1986-8.3.1987; Münster, Westfälisches Landesmuseum für Archäologie, 28.3.1987-14.6.1987; München, Prähistorische Staatsammlungen, 3.7.1987-27.9.1987; Berlin, Bode-Museum, 15.11.1987-28.2.1988, Wien 1986.
Piccirillo M., “Moïse au Mont Nébo”, MB 44-Special Issue (1986).
Piccirillo M., “Le iscrizioni di Umm er-Rasas - Kastron Mefaa in Giordania I (1986-1987)”, LA 38 (1987), 177-239.
Piccirillo M., “Les mosaïques de Jordanie”, DossPar 118 (1987), 88-91.
Piccirillo M., Chiese e mosaici di Madaba (Studium Biblicum Franciscanum, Collectio Maior 34), Jerusalem 1989.
Piccirillo M., The Mosaics of Jordan (American Center of Oriental Research Publications 1), Amman 1993.
Piccirillo M., “Gli scavi del complesso di Santo Stefano”, στο M. Piccirillo και E. Αlliata (επιμ.), Umm al-Rasas – Mayfa'ah 1. Gli scavi del complesso di Santo Stefano (Studium Biblicum Franciscanum, Collectio Maior 28), Jerusalem 1994, 69-164.
Piccirillo M., “Le iscrizioni di Kastron Mefaa”, στο M. Piccirillo και E. Alliata (επιμ.), Umm al-Rasas - Mayfa'ah 1. Gli scavi del complesso di Santo Stefano (Studium Biblicum Franciscanum, Collectio Maior 28), Jerusalem 1994, 241-269.
Piccirillo M., “The Mosaics”, στο M. Piccirillo και E. Alliata (επιμ.), Mount Nebo. New Archaeological Excavations 1967-1997 (Studium Biblicum Franciscanum, Collectio Maior 27), Jerusalem 1998, 265-371.
Piccirillo M., “The Architecture and Liturgy of the Early Church”, στο Y. Israeli και D. Mevorah (επιμ.), Cradle of Christianity, The Israel Museum (Israel Museum Catalogue 438), Jerusalem 2000 (ανατύπωση Jerusalem 2006), 48-113.
Piccirillo M., “The Church of Saint Sergius at Nitl. A Centre of the Christian Arabs in the Steppe at the Gates of Madaba”, LA 51 (2001), 267-284.
Piccirillo, L'Arabia cristiana. Dalla provincia imperiale al primo periodo islamico, Milano 2002.
Piccirillo, “La chiesa di San Sergio di Nitl: un centro degli Arabi Cristiani nella steppa alla porte di Madaba”, RendPontAcc 77 (2004-2005), 309-349.
Piccirillo M., “The Church of St. Sergius at Nitl, Jordan”, Minerva 16 (2005), 40-42.
Piccirillo M., “Il mosaico pavimentale in Giordania come fonte storica di un’epoca: V (1997-2001)”, στο H. Morlier (επιμ.), La mosaïque gréco-romaine IX. Actes du IXe Colloque international pour l’étude de la mosaïque antique et médiévale, Rome, École française/Palazzo Altemps, 5-10 novembre 2001, I (CEFR 352), Rome 2005, 459-469.
Piccirillo M. και Αlliata E. (επιμ.), The Madaba Map Centenary 1897-1997: Travelling through the Byzantine Umayyad Period. Proceedings of the International Conference Held in Amman, 7-9 April 1997 (Studium Biblicum Franciscanum, Collectio Maior 40), Jerusalem 1999.
Politis K.D., “Update on Conservation Work at the Sanctuary of Lot”, LA 52 (2002), 480-481.
Politis K.D., “Τhe Monastery of Aghios Lot at Deir Ἁin Ἁbata in Jordan”, στο F. Daim και J. Drauschke (επιμ.), Byzanz-Das Römmereich im Mittelalter, Teil 2.1. Schauplätze (Monographien des Römisch-Germanischen Zentralmuseums 84), Mainz 2010, 1-24.
Pomerantz I. (επιμ.), Highlights of Archaeology: The Israel Museum, Jerusalem 1984.
Rοth-Gerson L., The Greek Inscriptions from the Synagogues in Eretz-Israel, Jerusalem 1987.
Saliou C., “Gaza dans l’Antiquité Tardive: Nouveaux documents épigraphiques”, RB 107.3 (2000), 390-411.
Saller S.J. και Bagatti B., The Town of Nebo (Khirbet el-Mekhayyat) with a Brief Survey of the Ancient Christian Monuments in Transjordan (Studium Biblicum Franciscanum, Collectio Maior 7), Jerusalem 1949.
Sartre M., Inscriptions grecques et latines de la Syrie, Tome XIII, Fascicule 1: Bostra (IGLS XIII 1, Bibliothèque Archéologique et Historique 113), Paris 1982.
Schick R., The Christian Communities of Palestine from Byzantine to Islamic Rule. A Historical and Archaeological Study (Studies in Late Antiquity and Early Islam 2), Princeton (ΝJ) 1995.
Stern E. (επιμ.), The New Encyclopedia of Archaeological Excavations in the Holy Land, Jerusalem 1993.
Sukenik E.L., Ancient Synagogues in Palestine and Greece (Schweich Lectures of the British Academy 1930), London και Oxford 1934.
Sukenik E.L., The Ancient Synagogue of Beth Alpha. An Account of the Excavations Conducted on Behalf of the Hebrew University, Jerusalem, Hildesheim και New York (ΝΥ) 1975 (μτφρ. της α΄ έκδοσης - Jerusalem και London 1932).
Talgam R., Mosaics of Faith. Floors of Pagan Jews, Samaritans, Christians and Muslims in the Holy Land, Jerusalem και University Park, Pennsylvania (ΡΑ) 2014.
Tarawneh A., “Al Rashidiyyeh Church in Tafieleh, Jordan”, EKBMM 4 (2003) [2005], 350.
Tepper Y. και Di Segni L., A Christian Prayer Hall of the Third Century CE at Kefar ‘Othnay (Legio). Excavations at the Megiddo Prison 2005, Jerusalem 2006.
Tepper Y. και Di Segni L., “Ancient Christian Prayer Hall at Kefar’ Othnay (Legio)”, Qadmoniot 136 (2008), 113-120 (στα εβραϊκά).
Thomsen P., “Das Stadtbild Jerusalems auf der Mosaikkarte von Madeba”, ZDPV 52 (1929), 149-174 και 192-219.
Thomsen P., “Die Künstler der Mosaikkarte von Mädaba”, ByzZ 30 (1929/1930), 597-601.
Treasures of the Holy Land. Ancient Art from the Israel Museum, Exhibition Catalogue, New York (ΝΥ) 1986/1987.
Tzaferis V., “The Greek Inscriptions from the Early Christian Church at ῾Evron”, ErIsr 19 (1987), 36-53.
Vincent H., “Chronique: L’église des SS. Apotres à Madaba”, RB 11 (1902), 599.
Virrolleaud C., “Les travaux archéologiques en Syrie en 1922-1923”, Syria 5 (1924), 44-52.
Weiss Z., “Artistic Trends and Contact Between Jews and 'Others' in Late Antique Sepphoris: Recent Research”, στο D.M. Gwynn και S. Bangert (επιμ.), Religious Diversity in Late Antiquity (Late Antique Archaeology 6-2008), Leiden και Boston (ΜΑ) 2010, 167-188.
Weiss Z. και Talgam R., “The Nile Festival Building and its Mosaics: Mythological Representations in Early Byzantine Sepphoris”, στο J.H. Humphrey (επιμ.), The Roman and Byzantine Near East, Vol. 3. Late-Antique Petra, Nile Festival Building at Sepphoris, Deir Qal’a Monastery, Khirbet Zana Village and Pilgrim Site, ʼAin-ʼArrub Hiding Complex and Other Studies (JRA Supplementary Series 49), Portsmouth (RΙ) 2002, 55-90.
Yon J.-B. και Gatier P.-L., Choix d’inscriptions grecques et latines de la Syrie (Guide archéologique 6), Beyrouth 2009.
Zayadine F., “Jordanie-Chronique archéologique”, Syria 62 (1985), 143-158.
Zayadine F., “Peintures murales et mosaïques à sujets mythologiques en Jordanie”, στο L. Kahil, C. Augé και P. Linant de Bellefonds (επιμ.), Iconographie classique et identités régionales. Paris 26 et 27 mai 1983 (BCH Supplément XIV), Athènes - Paris 1986, 407-432.
Zori N., “The Ancient Synagogue at Beth Shean”, ErIsr 8 (1967), 147-169 (στα εβραϊκά).