Αντικείμενο της παρουσιαζόμενης έρευνας είναι η τεκμηρίωση, χαρτογράφηση και διερεύνηση της λειτουργίας των δικτύων πολιτιστικής και κοινωνικής δραστηριότητας, στη διάρκεια της στρατιωτικής δικτατορίας (1967-1974). O πολλαπλασιασμός και η διεύρυνση της δράσης των δικτύων αυτών, η ανταλλαγή ιδεών και στάσεων ζωής εντός τους και οι αλληλεπικαλύψεις τους, εξηγούνται, εν πολλοίς, από την κατάλυση των πολιτικών δομών μετά το πραξικόπημα και εξηγούν, σε σημαντικό βαθμό, το πέρασμα στη συλλογική δράση και τη μαζική πολιτικοποίηση που ανιχνεύεται την ύστερη περίοδο της επταετίας.

Η διάλυση κάθε μορφής πολιτικών οργανώσεων και η απαγόρευση των πολιτικών δραστηριοτήτων από την επαύριον του πραξικοπήματος της 21ης Απριλίου 1967, οδήγησε στη δημιουργία παρανόμων οργανώσεων που εξέφραζαν την αντίθεσή τους στο καθεστώς με διάφορες ενέργειες, οι οποίες ξεκινούσαν από τη διανομή αυτοσχέδιων προκηρύξεων κι έφθαναν ως την τοποθέτηση εκρηκτικών μηχανισμών. Όσο σημαντική και αν ήταν η δράση αυτή για τη διατήρηση ενός κλίματος αμφισβήτησης της παντοδυναμίας των κρατούντων, παρέμεινε ένα περιορισμένο φαινόμενο.

Σε δεύτερη φάση, και καθώς μια νέα γενιά έμπαινε στον ακαδημαϊκό και κοινωνικό στίβο, άρχισαν να επαναξιοδοτούνται διάφορα σημεία που ήδη λειτουργούσαν ως κέντρα πολιτιστικών, καλλιτεχνικών και άλλων δραστηριοτήτων, αλλά και να δημιουργούνται νέα, ανάλογου περιεχομένου. Αναφερόμαστε σε χώρους όπως: εκδοτικοί οίκοι, βιβλιοπωλεία, θέατρα ποιότητας, πρωτοποριακές κινηματογραφικές αίθουσες, γκαλερί τέχνης, μπουάτ, ξένα μορφωτικά ινστιτούτα, πολιτιστικά και εθνοτοπικά σωματεία, νεανικά στέκια, κ.λπ., που άρχισαν να αποτελούν σημεία συστηματικής αναφοράς για ένα ολοένα διευρυνόμενο κοινό που σύχναζε εκεί όχι μόνο ως παθητικός θεατής, ακροατής ή αναγνώστης, αλλά και για να επικοινωνήσει με άλλους που είχαν ανάλογες ανησυχίες.

Σιγά-σιγά τα σημεία αυτά πύκνωναν, συγκροτώντας ένα ευρύ φάσμα επάλληλων, διασταυρούμενων και αλληλοτροφοδοτούμενων δικτύων, μέσα από τα οποία επιτυγχάνονταν η γνωριμία και η ανταλλαγή ιδεών, προβληματισμών, και εν τέλει πληροφοριών, ενώ λειτουργούσαν ακόμη και ως προστάδιο ένταξης στις πιο κλειστές παράνομες οργανώσεις. Κομβικά σημεία σε αυτήν την προσέγγιση αποτελούν, επίσης, οι χώροι εκπαίδευσης, όπως οι ανώτατες και ανώτερες σχολές, καθώς και τα μεγάλα προπαρασκευαστικά φροντιστήρια του κέντρου των Αθηνών.

Χωρίς τη μελέτη της συγκρότησης και της εξέλιξης αυτών των δικτύων, που διαδραμάτισαν έναν κρίσιμο ρόλο περάσματος από την ατομική στάση στη συλλογική δράση και από την αυθόρμητη αμφισβήτηση στην πολιτικοποίηση, δεν μπορούμε να κατανοήσουμε την «αιφνίδια» εμφάνιση ενός νέου, εύρωστου και έντονα πολιτικού κινήματος, που παρατηρείται στην τελευταία περίοδο της δικτατορίας και οδηγεί στις σημαντικότερες μαζικές εκδηλώσεις κατά του καθεστώτος.

Στην παρούσα βάση παρουσιάζονται, ενδεικτικά, 70 περιπτώσεις. Κάθε εγγραφή περιλαμβάνει τη θέση στην οποία βρίσκεται το υπό έρευνα σημείο, το είδος και την επωνυμία του, τη χρονολόγηση της δραστηριότητάς του εντός της περιόδου της δικτατορίας, ένα σύντομο ιστορικό σημείωμα, την αναπαραγωγή βασικών τεκμηρίων που το αφορούν, μια ενδεικτική βιβλιογραφία και διαδικτυογραφία, καθώς μια πρόσφατη απεικόνισή του. Κατά το παρόν στάδιο δεν εξαντλήθηκε το σύνολο των σημείων ενδιαφέροντος και δεν περιελήφθησαν οι χώροι εκπαίδευσης. Με την περαιτέρω εξέλιξη της έρευνας και τον εμπλουτισμό της βάσης στο μέλλον, εκτιμάται ότι ο αριθμός των περιπτώσεων θα φθάσει τις εκατό.

Υπεύθυνος μελέτης: Λεωνίδας Καλλιβρετάκης

Συνεργάτες: Ελένη Κούκη, Γιώργος Βλάχος, Τριάδα Μπισμπιρούλα, Ρίκα Σακαλάκ

Χαρτογράφηση: Δημήτρης Τριαντακωνσταντής

ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΓΙΑ ΤΑ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ

Δεν υπάρχουν περιορισμοί στη χρήση των ιστορικών στοιχείων που περιέχονται στις εγγραφές. Σε ό,τι αφορά τις εικόνες και τα τεκμήρια, τα δικαιώματα ανήκουν στις συλλογές προέλευσης που αναφέρονται.

(α) Βιβλία - Τόμοι - Μονογραφίες (χρονολογική κατάταξη πρώτης έκδοσης)

Χρονικό ’70, Χρονικό ’71, Χρονικό ’72, Χρονικό ’73, Χρονικό ’74, ετήσια έκδοση για την καλλιτεχνική και πνευματική ζωή, επιμ. Μπαχαριάν Α., Αθήνα 1970-1974.

Μάρκαρης Π., Η ιστορία του Αλή Ρέτζο, Αθήνα 1971 [2η έκδ. Αθήνα 1999].

Ψαρουδάκης Ν., Παιδεία και δημοκρατία, Αθήνα 1973.

Καμάρα Χ. (Ντομ), Δημοκρατία, πανεπιστήμιο, ανάπτυξη, Αθήνα 1974.

Ψαρουδάκης Ν., 7 μήνες στην ασφάλεια και στη Γυάρο, Αθήνα 1974.

Καμπανέλλης Ι., Το Μεγάλο μας Τσίρκο [επανέκδοση Θέατρο Τόμος Η': Το μεγάλο μας τσίρκο. Ο εχθρός λαός, Αθήνα 2010], Αθήνα 1975.

Παπαζογλου Μ., Φοιτητικό κίνημα και δικτατορία, Αθήνα 1977.

Λυγερός Σ., Φοιτητικό κίνημα και ταξική πάλη στην Ελλάδα: από τις προσφυγές στα πρωτοδικεία στην εξέγερση του Πολυτεχνείου, Αθήνα 1977-1978.

Άσιμος Ν., Αναζητώντας κροκάνθρωπους, Αθήνα 1981 [2η έκδ. Αθήνα 2000].

Κουν Κ., Για το θέατρο: Κείμενα και συνεντεύξεις, επιμ. Κοτανίδης Γ., Αθήνα 1981.

Σαββόπουλος Δ., Τα λόγια από τα τραγούδια, 1965-‘75, Αθήνα 1983.

Αξελός Λ., Εκδοτική δραστηριότητα και κίνηση των Ιδεών στην Ελλάδα, Αθήνα 1984 [2η έκδ. 2009].

Σαββόπουλος Δ., Το περιβόλι του τρελού - Μπάλλος - Βρώμικο ψωμί: στίχοι, παρτιτούρες, συνεντεύξεις, Αθήνα 1984.

Στίνας Α., Αναμνήσεις: εβδομήντα χρόνια κάτω από τη σημαία της σοσιαλιστικής επανάστασης, Αθήνα 1985.

Σκαλτσά Μ., Αίθουσες τέχνης στην Ελλάδα: Αθήνα-Θεσσαλονίκη 1920-1988, Αθήνα 1989.

Σωτηροπούλου Χ., Ελληνική κινηματογραφία 1965-1975: θεσμικό πλαίσιο, οικονομική κατάσταση, Αθήνα 1989.

Ληναίος Σ. - Φωτίου Ε., Σύγχρονο Ελληνικό Θέατρο 1970-1990, Αθήνα 1990.

Δημακοπούλου Τ., Παράλληλο Οδοιπορικό: Νέες Μορφές 1959-1991, Αθήνα 1991.

Μυλωνάς Κ., Ιστορία του ελληνικού τραγουδιού, Αθήνα 1991.

Δαφέρμος Ο., Το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα 1972-1973 [«οριστική έκδοση» υπό τον τίτλο Φοιτητές και δικτατορία: Το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα 1972-1973, Αθήνα 2009], Αθήνα 1992.

Δραγουμάνος Π., Οδηγός ελληνικής δισκογραφίας 1950-1994, Αθήνα 1994.

Θεοδωράκης Μ., Μελοποιημένη ποίηση, 3 τ., Αθήνα 1997-2001.

Το καρότσι. Ιστορία ενός καροτσιού που έγινε βιβλιοπωλείο, Αθήνα 1998.

Δηματάτης Ν., Get That Beat. Ελληνικό ροκ 60s & 70s, Θεσσαλονίκη 1998.

Παππάς Α., Μεταξύ Γουτεμβέργιου και Μαρξ: 30 χρόνια με μολύβι 4Β και μοβ μαρκαδόρο, Αθήνα 1999.

Χρηστάκης Λ., Οι δικοί μας άγιοι, Αθήνα 1999.

Αλλαμανής Γ., Δίχως καβάντζα καμιά: βίος και πολιτεία του Νικόλα Άσιμου, Αθήνα 2000.

Παπαγεωργίου Γ. - Μιτσοτάκη Κ. - Μίχας Α., Κείμενα 1969-1989: μια στιγμή στην τυπογραφία, Αθήνα 2002.

Φαρσάρης Μ., Ο Σύλλογος Κρητών Σπουδαστών 1945-1975. Ιστορική διαδρομή ενός τοπικού σπουδαστικού σωματείου [διπλωματική εργασία στο Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης], Ρέθυμνο 2002.

Αγγελής Β. - Δαφέρμος Ο., Όνειρο ήταν … Το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα και το Πολυτεχνείο με το βλέμμα των πρωταγωνιστών, Αθήνα 2003 [2η έκδ. Αθήνα 2005].

Βερνίκος Γ., Όταν θέλαμε να αλλάξουμε την Ελλάδα. Το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα, η ΕΚΙΝ και οι καταλήψεις της Νομικής, Αθήνα 2003.

Καράμπελας Δ., Διονύσης Σαββόπουλος, Αθήνα 2003.

Ασαντούρ Μπαχαριάν, επιμ. Καψάλης Δ., Αθήνα 2003.

Σαββόπουλος Δ., Η σούμα, 1963-2003, Αθήνα 2003.

Χαραλάμπους Χ.Ν., Νίκος Ξυλούρης. Με τη χορδή της λύρας, Αθήνα 2003.

Αργυρόπουλος Α.Χ., Χριστιανοί και πολιτική δράση στην περίοδο της Δικτατορίας 1967-1974, Αθήνα 2004.

em>Πολυτεχνείο ’73. Ρεπορτάζ με την Ιστορία, επιμ. Γατος Γ., τ. 2, Αθήνα 2004.

Μαγιάρ Μ., Ο Κάρολος Κουν και το Θέατρο Τέχνης, Αθήνα 2004.

Χατζησωκράτης Δ., Πολυτεχνείο ’73. Αναστοχασμός μιας πραγματικότητας, Αθήνα 2004.

Μακρυγιώργος Χ., Το χαμένο τμήμα. Ιχνηλάτηση Ελληνικής Σοσιαλδημοκρατίας, 1972-1990, Αθήνα 2005.

Τα χρόνια της αμφισβήτησης. H τέχνη του ’70 στην Ελλάδα [κατάλογος έκθεσης], επιμ. Παπαδοπούλου Μ., Αθήνα 2005.

Papanikolaou D., Singing Poets: Literature and Popular Music in France and Greece, London 2007.

Τουρκογιώργης Α., Το συγκρότημα, Θεσσαλονίκη 2007.

Χρονάς Γ., Το μονόπρακτο Σεβάς Χανούμ, Αθήνα 2007.

Κάρολος Κουν: οι παραστάσεις, Αθήνα 2008.

Hager P., From the Margin to the Mainstream: The Production of Politically-engaged Theatre in Greece during the Dictatorship of the Colonels (1967-1974) [διδακτορική διατριβή στο University of London], London 2008.

Τουρνάς Κ., Poll: η αρχή και το τέλος, Αθήνα 2008.

Χριστοφόγλου Μ.Ε., Ηλίας Δεκουλάκος - Αναδρομή 1968-1978 («Ζωγραφική 1968-1973» και «Πλαστικό σύνολο»), Αθήνα 2008.

Δεκουλάκου Α., Ηλίας Δεκουλάκος - Φωτογραφίες 1960-1980, Αθήνα 2009.

Νέες Μορφές 50 χρόνια μετά, επιμ. Δημακοπούλου Τ., Αθήνα 2009.

Χριστοφόγλου Μ.Εε., Ηλίας Δεκουλάκος - Ένας ρηξικέλευθος δημιουργός, Αθήνα 2009.

Κάρολος Κουν, επιμ. Καγγελάρη Δ., Αθήνα 2010.

Λουλέ Λ., Νίκος Ξυλούρης, Αθήνα 2010.

Νίκος Ξυλούρης ...τραγουδάμε για να σμίξουμε τον κόσμο, επιμ. συλιβός θ., Αθήνα 2010.

Μπίστης Ν., Προχωρώντας και αναθεωρώντας, Αθήνα 2010.

Κοτανίδης Γ., Όλοι μαζί, τώρα!, Αθήνα 2011.

Θέατρο Στοά: 36 χρόνια προσφοράς. Η συμβολή του στην εξέλιξη του σύγχρονου ελληνικού θεάτρου, επιμ. Μπλέσιος Α.Γ., Ναύπλιο 2011.

Παπαγεωργίου Θ., 40 χρόνια θέατρο Στοά, Αθήνα 2011.

Σόρογκας - 50 χρόνια ζωγραφική, Αθήνα 2012.

Βασιλειάδης Κ., Ο αδελφός μου ο Στέλιος. Αναφορά μνήμης και καταγραφής των αντιεξουσιαστικών ημερών στα πρώτα χρόνια της χούντας και της όψιμης μεταπολίτευσης (1970-1974), Αθήνα 2012.

Νταλούκας Μ., Ελληνικό ροκ. Ιστορία της νεανικής κουλτούρας από τη Γενιά του Χάους μέχρι το θάνατο του Παύλου Σιδηρόπουλου, Αθήνα 2012.

Σιώζιου Δ., Εκδοτική πολιτική και λογοτεχνικοί τρόποι: οι πρωτοβουλίες των εκδόσεων Κάλβος τα πρώτα έτη της δικτατορίας [μεταπτυχιακή εργασία στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας ΕΚΠΑ], Αθήνα 2012.

Κατσάπης Κ., Το «πρόβλημα νεολαία». Μοντέρνοι νέοι, παράδοση και αμφισβήτηση στη μεταπολεμική Ελλάδα, 1964-1974, Αθήνα 2013.

Kornetis K., Children of the Dictatorship: Student Resistance, Cultural Politics, and the “Long 1960s” in Greece, New York - Oxford 2013.

Οικονόμου Γ.Ν., Πολυτεχνείο 1973. Η απαρχή του αυτόνομου κινήματος, Θεσσαλονίκη 2013.

Φύσσας Δ., Τα σινεμά της Αθήνας 1896-2013. Ιστορίες του αστικού τοπίου, Αθήνα 2013.

Σούζας Ν., Πολιτικές και πολιτισμικές διαστάσεις των κοινωνικών κινημάτων. Η περίπτωση του ανταγωνιστικού κινήματος στην Ελλάδα (1974-1998) [διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης ΕΚΠΑ], Αθήνα 2014.

William Shakespeare, Άμλετ: το κείμενο της παράστασης του «Πειραματικού Θεάτρου» της Μαριέττας Ριάλδη, 1971-1972, επιμ. Τσούπρου Σ.Γ., Αθήνα 2014.

Μαρία Καραβέλα, επιμ. Γερογιάννη Ε. - Μαρίνος Χ. - Παπαδοπούλου Μ., Αθήνα 2015.

Κορνέτης Κ., Τα παιδιά της Δικτατορίας: Φοιτητική Αντίσταση, Πολιτισμικές Πολιτικές και η μακρά δεκαετία του εξήντα στην Ελλάδα, Αθήνα 2015.

(β) Άρθρα – Κεφάλαια (χρονολογική κατάταξη πρώτης έκδοσης)

Συνέντευξη με τον Βλάση Κανιάρη, Πορεία (Οκτώβριος 1969), 30-32.

Η Ελληνοευρωπαϊκή Κίνηση Νέων. Μια αξιόλογη πνευματική πρωτοβουλία, Ο Οικονομικός Ταχυδρόμος, (30.12.1971), 18.

Ανακοίνωση της Ε.ΚΙ.Ν., εφ. Τα Νέα (17.5.1972).

Μιχαηλίδης Γ., Λογοκρισία και Τέχνη, Ανοιχτό Θέατρο 2 (1972), 25-27.

Μιχαηλίδης Γ., Νέοι και Πολιτική, Ανοιχτό Θέατρο 4 (1972), 5-6.

Ξύδης α., Μαρία Καραβέλα - Περιβάλλοντα, Θέματα Χώρου και Τεχνών 6 (1975), 192.

[Κωνσταντινίδης Χ.], Πολυτεχνείο 1973, Πεζοδρόμιο 7 (1976), 15-16.

Σιδηρόπουλος Π., Το άλλο τραγούδι στην επταετία ’67-’74, Μουσική 78 (1984), 20-21.

Αρβανίτης Κ., Διαστάσεις του ελληνικού rock, Μουσική 80 (1984), 16-18.

Η αντίσταση των βιβλίων, επιμ. Μαρωνίτης Δ.Ν., εφ. Το Βήμα (25.4.1993).

Καλλιβρετάκης Λ., Προβλήματα ιστορικοποίησης του Rock φαινομένου. Εμπειρίες και στοχασμοί, Τα Ιστορικά 20 (1994), 157-174.

Χριστοφόγλου Μ., Ώρα η νεοελληνική, 1969-1992, ART ATHINA 3 ’95 [κατάλογος έκθεσης], Αθήνα 1995, 7-12.

Παπανικολάου Δ., Η τέχνη της χειρονομίας: ξαναδιαβάζοντας τα Δεκαοχτώ κείμενα, Νέα Εστία 1743 (2002), 444-460.

Hager P., Antonio or the Message: Bourgeois Conformism and the Dictatorship of the Colonels in Greece (1967-1974), Platform - Theatres of Resistance 1 (2007), 53-67.

Van Steen G., Joining Our Grand Circus, Journal of Modern Greek Studies 2 (2007), 301-332.

Αραβανής Σ. - Οικονόμου Η., Η Πολιτεία μεθούσε. Μια ιστορία των μπουάτ, Δίφωνο 170 (2010).

Παπανικολάου Δ., ‘Κάνοντας κάτι παράδοξες κινήσεις’: ο πολιτισμός στα χρόνια της Δικτατορίας, στο: επιμ. Καραμανωλάκης Β., Έξι στιγμές του εικοστού αιώνα: η στρατιωτική δικτατορία 1967-1974, Αθήνα 2010, 175-196.

Ζώης Ν., Έρωτες και διασκέδαση στη σκιά του ασφαλίτη: στις Μπουάτ, εφ. Τα Νέα (17.11.2011).

Καραμανωλάκης Β., Κάλβος 1968-1974: ένας εκδοτικός οίκος στα χρόνια της δικτατορίας, Αρχειοτάξιο 14 (2012), 104-121.

Κρημνιώτη Π., Το καρότσι του Νικολάκη και η εγγραμματοσύνη μιας γενιάς, εφ. Αυγή (7.4.2014).

Μάης Χ., Πολιτισμικές πρακτικές ως πράξεις πολιτικής αντίστασης: η εκδοτική δραστηριότητα στα χρόνια της χούντας και το ακραίο παράδειγμα του Λεωνίδα Χρηστάκη, HYΦEN 16 (2014), 7-21.

Κωστόπουλος Τ. - Ψαρά Α. - Ψαράς Δ., Ο άλλος Νοέμβρης, εφ. Η Εφημερίδα των Συντακτών (22.11.2014).