Το δίκτυο της εκκλησιαστικήςδιοίκησης (15ος-19ος αιώνας)

Το τμήμα της Κρηπίδας που αναφέρεται στην εκκλησιαστική διοίκησηαπό τον 15ο έως τον 19ο αιώνα καταγράφει το δίκτυο των διοικητικών εκκλησιαστικών θεσμών στον χώρο (μητροπόλεις και επισκοπές, αρχιεπισκοπές, πατριαρχικές εξαρχίες) κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας. Το δίκτυο αυτό έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στη διοίκηση των ορθόδοξων πληθυσμών που βρέθηκαν να ζουν, επί τέσσερις και πλέον αιώνες, στο πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Παράλληλα, η καταγραφή των φορέων των θεσμών αυτών και οι μεταξύ τους συνάψεις επιτρέπουν την εξαγωγή πολύτιμων συμπερασμάτων για τη θέση που κατείχαν ως εξουσιαστικοί κόμβοι στα τοπικά κοινωνικά δίκτυα.

Όλες οι πληροφορίες προέρχονται αποκλειστικά από τις Πράξεις του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, υλικό εκδεδομένο αλλά και ανέκδοτο το οποίο έχει συγκεντρώσει το ερευνητικό πρόγραμμα«Θεσμοί και Ιδεολογία στην νεοελληνική κοινωνία (15ος-19ος αιώνας)», που εκπονείται επί σειρά ετών στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Το στοιχείο αυτό πρέπει να το επισημάνουμε ιδιαίτερα, επειδή η οριστική ανάδειξη των εκκλησιαστικών διοικήσεων και η εξαντλητική καταγραφή των προσώπων που τις υπηρέτησαν απαιτεί περαιτέρω έρευνα και συστηματική επεξεργασία, το πρώτο στάδιο της οποίας αποτυπώνεται στο πρόγραμμα της Κρηπίδας.

Με βάση λοιπόν το σκεπτικό αυτό,αποτυπώνονται ενδεικτικά στον διαδραστικό Άτλαντα όχι το σύνολο των περιφερειών της εκκλησιαστικής διοίκησης –πράγμα αδύνατο να συντελεστεί μέσα στα χρονικά όρια ενός προγράμματος όπως η Κρηπίδα–, αλλά συγκεκριμένες περιφέρειες που επελέγησαν προκειμένου να καταδειχθεί το εύρος του γεωγραφικού πλαισίου μέσα στο οποίο ασκούνταν η εκκλησιαστική διοίκησηστον χώρο ευθύνης του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Ειδικά για τις πατριαρχικές εξαρχίες παραπέμπουμε στον χάρτη που παρατίθεται στη σ. 281 της μελέτης: Μάχη Παΐζη-Αποστολοπούλου, Ο θεσμός της πατριαρχικής εξαρχίας, 14ος-19ος αιώνας, Αθήνα 1995 (helios-eie.ekt.gr/EIE/bitstream/10442/4101/1/N01.054.0.pdf).

Κατά συνέπεια, ο χρήστης θα εντοπίσει εκκλησιαστικές διοικήσεις από τον ελλαδικό χώρο (Πελοπόννησος, Ήπειρος, Μακεδονία, Κρήτη), την περιοχή της Μικράς Ασίας αλλά και περιφέρειες της Βαλκανικής, και κάποιες εντός της Ρωσίας που υπάγονταν στη δικαιοδοσία του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως.

Στον Άτλαντα καταγράφονται οι τόποι που αποτέλεσαν τις έδρες των διοικήσεων με την ιστορική τους εκφορά, η οποία ορισμένες φορές δεν ταυτίζεται με τη σημερινή ονομασία(π.χ. μητρόπολη Νέων Πατρών, σημ. Υπάτη), και επισημαίνονται ενδεχόμενες μεταβολές στην ονομασία της έδρας ή η μετακίνησή της, αλλά και οι μεταπτώσεις των θεσμών (π.χ. ανύψωση επισκοπής σε αρχιεπισκοπή, ένωση επισκοπών, ενσωμάτωση εξαρχίας σε επισκοπή, αποκατάσταση εξαρχικού καθεστώτος). Τέλος, σημειώνονται τα πρόσωπα-φορείς των θεσμών,όπως μνημονεύονται στις Πράξεις του Πατριαρχείου: α) όταν αναλαμβάνουν τη διοίκηση μιας εκκλησιαστικής περιφέρειας (πράξη εκλογής ή μετάθεσης),β) όταν εντοπίζονται να κατέχουν την εν λόγω έδρα, σύμφωνα με την παλαιότερη χρονολογικά διαθέσιμη πηγή όπου εντοπίζεται το όνομά τους για πρώτη φορά (εν ενεργεία), και γ) όταν εγκαταλείπουν την περιφέρειά τους από κάποια αιτία (άνοδος στις βαθμίδες της ιεραρχίας, μετάθεση, παραίτηση, καθαίρεση, θάνατος).

Η βάση έχει εμπλουτιστεί, όπου αυτό ήταν εφικτό, με πρόσθετες βιβλιογραφικές παραπομπές για πρόσωπα και θεσμούς.

*Παρατίθεται ταυτόχρονη μεταγραφή των δεδομένων του Άτλαντα στο λατινικό αλφάβητο και μετάφραση στην αγγλική γλώσσα και ορολογία.